Ako ikada posjetite Palermo, trebalo bi da vidite vizantijske mozaike koji blistaju kroz niz stubova različitih boja, ukrašenih normansko-arapskim detaljima unutar Crkve Martorana. Njena očaravajuća ljepota svjedoči o genijalnosti normanskog kralja Ruđera II Sicilijanskog, poznatog po tome što je privukao talentovane, sposobne ljude svih religija i etničkih grupa u svoje rastuće kraljevstvo upravo tako što im je dozvolio da zadrže svoje vjeroispovesti i tradicije, piše „Kosovo online“.
Najstariji dio crkve izgrađen je u 12. vijeku od strane grčkog plemića iz Antiohije, nekoliko decenija prije nego što je dinastija Nemanjića počela da gradi svoje veličanstvene manastire poput Studenice, kombinujući istočne i zapadne uticaje u srednjovjekovnoj srpskoj državi. Ono što me dodatno zainteresovalo jeste da je, iako je veći dio svoje istorije bila katolička crkva latinskog obreda, od 1930-ih prešla na vizantijski obred kada je postala sjedište Arbereša (Italo-albanaca) župe “San Nicolo degli Albanesi“.
Sugerisati da ne bi trebalo da bude crkva za Italo-Albance, grupe koja se naselila u južnoj Italiji i na Siciliji mnogo vjekova nakon Ruđera II, ili da bi je trebalo osloboditi bilo kojih elemenata kako bi bila čistija i usklađenija sa zajednicom kojoj služi, smatralo bi se ludilom. Slično tome, tvrditi da je Sicilija Ruđera II bila ista kao današnja Italija i tvrditi da Ruđer II nije imao veze sa svojim sunarodnicima koji su vladali kneževinama širom Evrope, izazvalo bi neodobravanje od strane svakog istoričara koji drži do sebe.
Ipak, to je nivo diskursa kojim se prištinske vlasti i prijatelji (zapadne diplomate na Kosovu i regionalna bezbednosno-informativna služba) rutinski bave kada su u pitanju spomenici i drugi kulturni doprinosi koje su dali Srbi.
Jedan značajan primjer nije došao od nekih proizvoljnih istoričara, već od „Ministra kulture, omladine i sporta“ u Kurtijevoj vladi, Hajrula Čekua. Nakon sukoba blizu manastira Banjska, Čeku je na Fejsbuku objavio da je manastir Banjska izgrađen na ostacima rimske bazilike.
Jere
Da je ovo samo istorijski trač, ubacivanje u kontekst vrlo nedavnog i značajnog sukoba bilo bi čudno. Međutim, to nije slučaj: bio je to još jedan poziv protohronistima, pseudoistorijskoj teoriji prema kojoj su samo Albanci pravi potomci praslovenskog stanovništva. To je samo čudna racionalizacija današnjeg političkog projekta dijela albanske elite: ukidanje svih drugih iz onoga što oni percipiraju kao „autohtona Albanija“.
Od Ilirije do Kadarea
Ova priča, nastala u 19. vijeku i gurana ad nauseam od strane Hodžinog, a sada i Kurtijevog režima, pokušava prikazati „Slovene“ (prije svega Srbe i Makedonce) kao kolonizatore koji su „tek“ stigli na Balkan u sedmom vijeku nove ere.
Iako ne može da se odluči da li su slovenski manastiri i kulturno naslijeđe uopšte nešto što je zaista srpsko ili nešto što treba ukloniti kako bi „Ilirska“ kultura ponovo cvjetala, kao što je to bilo u neodređeno doba prije nekoliko milenijuma, cilj je definitivno uklanjanje veze sa Slovenima.
Činjenica da je cijela priča eksplicitno usmjerena na čišćenje trenutnih srpskih i makedonskih (i u manjoj mjeri grčkih) populacija najprije iz istorije, a zatim iz zemlje, gotovo je neosporna kada se posmatra u kontekstu onoga što se smatra ponovnim Ilirskim prisvajanjem.
Na primjer, albanološki nativisti su gotovo, kao pravilo, nezainteresovani za vraćanje Osmanskim remek-djelima, poput Šarene džamije u Tetovu, u njihovo prethodno stanje, iako su mnoge od njih, kao što je Sinanova džamija u Prizrenu, izgrađene zahvaljujući uništenju prethodnih zgrada, poput srpskog monumentalnog manastira Svetih Arhanđela.
Naši trenutni „Iliri“ takođe nisu zainteresovani za prisvajanje celokupnih ilirskih zemalja (u osnovi cijela Balkanska regija) i ponovno naseljavanje gradova poput Splita, koji je izgrađen od strane Dioklecijana, rimskog cara sa provjerenim ilirskim porijeklom, već samo za teritorije koje su otprilike činile ostatke Osmanskog carstva prije Balkanskih ratova 1912-1913. Ovaj pristup, naravno, razumljiv je. Ostatak Ilirije bio je pod vlašću Austrougarske imperije, sile s kojom buduća albanska država nije mogla stupiti u rat, a sila koja je sama bila zainteresovana da provjeri interese drugih velikih sila koje su podržavale Srbiju, Makedoniju, Crnu Goru i Grčku u njihovom suprotstavljanju oslabljenim Osmancima, čineći njihove zahtjeve za zemljištem osporavanijim.
Ovaj ultranacionalistički pristup istoriji dosegao je svoj vrhunac tokom stvaranja Velike Albanije tokom Drugog svjetskog rata. Ipak, to je bila Albanija Envera Hodže koja je ojačala svoje kvazi-naučne osnove. Tek nakon Hodžinog režima, nakon flertovanja s različitim oblicima komunizma, da je država na kraju odlučila da izgradi svoj identitet oko etnonacionalističkog narativa.
Kako piše dr. Idrit Idrizi sa Univerziteta u Beču, ključni dio ovog projekta bili su albanski akademski istoričari koji su imali simbiotski odnos s vladajućom partijom. Dobijali su velike nagrade za promovisanje narativa koji podržavaju nacionalnu i partijsku liniju.
Hodžina kulturna i istorijska politike nije se zaustavila na knjigama. Režim nije samo insistirao na tome da sva lična i imena mjesta koja nisu albanska budu albanizovana i da se etničke manjine potpuno ukinu.
Pokušavali su oblikovati i samu predstavu o tome šta su Albanci tako što su pritiskali da se djeci daju izmišljena „Ilirska“ imena, umjesto tradicionalnih i vjerskih.
Ovo se slagalo sa željom da se sve religije, a time i mogući politički sukobi, zamjene kultom albanskog naroda. U praksi, to je značilo uništavanje džamija i crkava, koje su smatrane bezvrijednim za novi režim. S druge strane, veliki projekti, poput muzeja Skenderbegu iz 1982. godine izgrađenog unutar tvrđave Kruje, izgrađeni su kako bi ojačali nacionalni mitos.
Ova grandiozna kulturna priča preživela je Hodžin režim i proširila se u kulturi. Najuočljiviji nedavni primer bio je Dua Lipina objava „autohtone“ albanske zastave, koja uključuje Krf, ali još upečatljiviji je Ismail Kadare, najpoznatiji živi albanski autor, po kojem je nedavno nazvana škola u Bujanovcu.
Pored toga što je glasan i nekritički podržavalac Albanaca na Kosovu (uprkos mnogim dokumentovanim ratnim zločinima), često je ubacivao slovenske/srpske negativce u svoje knjige i promovisao hodžistički pristup albanskoj istoriji, dok je dobijao pohvale sa Zapada zbog toga što je bio disident.
U svom romanu „Dosije H.“, on je ponovo zamislio stvarnu ekspediciju Milmana Perija, američkog homerskog učenjaka, kako bi zabilježio srpsko-hrvatsku epiku i koristio je u svojim proučavanjima homerskih epova. U Kadareovom prikazivanju, epovi prikupljeni nisu samo albanski, već je jedini „slovenski“ doprinos toga bio da srpski monah Dušan spali sve tragove njih. U knjizi je on ponovo zamislio Slovane kao „sivu, beskrajnu, anonimnu evroazijsku masu koja bi lako mogla uništiti sve blago zemlje gdje je umjetnost cvjetala više nego bilo gdje drugdje na svijetu“. U drugom intervjuu, Kadare je eksplicitan koliko i paranoičan: “Ovaj srpski šovinizam je šovinizam novopridošlica. Pun je kompleksa niže vrijednosti i morbidne ljubomore. Pokušava nemoguće: da natera Albance da zaborave svoju kulturu, njihovu istoriju i njihovu slobodu”.
Kao što je primetio Ken Kalfus u svojoj recenziji „Dosije H.“ iz 1998. godine u „Njujork Tajmsu“: „Kadare često odbacuje ‘apsurdne i morbidne strasti’ nacionalizma, a zatim brzo prati to odbacivanje strastvenim tvrdnjama o nacionalnim zahtjevima Albanije“.
Tišina onih koji opovrgavaju
Albanski nacionalni mit i njegovi tvorci daleko su od jedinstvenog fenomena.
Pomalo ironično, balkanski Sloveni su takođe bili podstaknuti od strane evropskih sila koje su željele da ih mobilizuju za borbu protiv Osmanlija, a koji tvrde da su Iliri još od 16. veka. Razvoj ovih ideja vidi se u istoriji hrvatskoj Crkve svetog Jeronima, koja je nekada bila posvećena svim Ilirima, kao i u imenovanju Ilirskih pokrajina od strane Napoleona i protojugoslovenskog ilirskog pokreta iz 19. vijeka.
Volja da se projektuje trenutni identit i očisti istorija od sadašnjih rivala nažalost je široko rasprostranjena ovih dana i svakako nije ograničena samo na Balkan.
Jedan nedavni primjer, ipak, bio je Slavica Stojan, hrvatska autorka i članica jedne od najuticajnijih hrvatskih kulturnih institucija, Matice Hrvatske, koja je Srbe uporedila sa bubama koje treba istrebiti samo zato što srpski književni stručnjaci tvrde da se književnost Dubrovnika može smatrati kako dijelom kanona hrvatske, tako i srpske književnosti zbog složene istorije i identiteta grada kroz vjekove.
U proteklim decenijama bilo je mnogo inicijativa za obaranje istorijskih mitova kako bi se suzbio šovinizam i netačno tumačenje istorije koje podstiče političke tenzije. Zaista, u Srbiji, iako situacija nije savršena, samo neakademski dio bavi se protohronizmom, dok se istorijska struka stalno uključuje u rasprave koje preispituju srpsku ulogu sa svih strana.
Dio akademske zajednice bio protiv podizanja spomenika srednjovjekovnim vladarima
Na primjer, jedan dio akademske zajednice bio je protiv ideje da se srednjovjekovnim srpskim vladarima, poput Stefana Nemanje, podižu spomenici u Beogradu. Slično, pokušaji Sjeverne Makedonije da stvori etnički inkluzivan nacionalni mit oko Makedonije Aleksandra Velikog u 2000-ima i 2010-ima, epitetizovani u projektu Skoplje 2014, stalno su ismevani od strane stručnjaka.
Iako je obaranje istorijskih mitova postalo popularno, neki od njih izgleda su sveti i čak ih podstiču „nepristrasni stranci“.
Kada pišu o naslijeđu, strane diplomate u Prištini izgledaju čudno nezainteresovano da pomenu povezanost s Srbima, vraćajući se različitim eufemizmima ili ih prisvajajući mutnom „kosovskom“ identitetu, nešto što se brzo zaboravlja kad se obilježava albanski praznik.
Tako je, kada je njemački izaslanik prištinskim vlastima bio gost u Dečanima, ugroženom srpskom manastiru iz 14. vijeka pod zaštitom UNESCO, sam je pokušao da ukloni svaki dodir sa Srbima i podlegne ovoj šovinističkoj retorici. Njegov francuski kolega je otišao korak dalje i privremeno fizički uklonio spomenik srpskim vojnicima koji su se borili uz Francuze u Prvom svjetskom ratu, nastavljajući praksu prištinskih vlasti.
Kosovo Online
Možda bi trebalo da imamo više razumjevanja, jer čak i najblaže suprotstavljanje ovim mitovima dovodi do tantruma.
Kad god neko pokuša da ospori najhučnije sugestije različitih „istoričara“, kritikuje ih čuvena „tolerantna, multikulturna“ prištinska elita. Primjer za to bio je napad na Andreu Lorenco Kapusela u Kohi 2020. godine, podstaknut zbog njegovog prilično razumnog i pažljivo formulisanog predloga da postoji srpski doprinos kulturi Kosova i Metohije.
Moglo bi se pomisliti da bi takvo ukorijenjeno političko tumačenje istorije, s vrlo stvarnim političkim posledicama, privuklo akademike da to opovrgnu i objasne. Međutim, inicijative u ovoj posebnoj oblasti ostaju rijetke.
Ipak, one su neophodno nastojanje za svakoga ko želi mirniji i prosperitetniji Balkan. Moramo se nadati budućnosti u kojoj bi istorijske ličnosti poput Skenderbega – čiji su otac i brat sahranjeni u srpskom manastiru Hilandar, koji se ponosi albanskim tornjem – ponovo postale simboli suživota i dugotrajne i plodne istorije.
Dok mnogi od nas traže da budemo zadovoljni svakim danom u kojem režim Kurtija ne uništava tragove srpskog postojanja na Kosovu i Metohiji, moramo ponovo usvojiti mudrost Ruđera II i dozvoliti svim različitim tradicijama na Balkanu da stvaraju spomenike na kojima donose svoje najbolje osobine, umjesto da se trude da izbrišu svoje konkurente.